Першыя яўрэі з’явіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў XIV ст., у эпоху існавання Вялікага Княства Літоўскага. Яўрэяў, якія жылі ў гэтай сярэднявяковай дзяржаве і іх нашчадкі, да гэтага часу называюцца «Літвакі». На думку этнографа М. Членава, да літвакоў адносілі яўрэяў Літвы, Беларусі, заходніх раёнаў сучасных Бранскай, Смаленскай і паўднёвых раёнаў Пскоўскай абласцей Расіі. Ад іншых яўрэйскіх этнаграфічных груп яны адрозніваліся сваім паўночна-ўсходнім дыялектам ідыша, адмысловымі прыкметамі побыту і звычаяў.
Першая пісьмовая крыніца аб знаходжанні яўрэяў на беларускай зямлі — грамата князя Вітаўта брэсцкім яўрэям, датаваная 1383 годам.
У XIV і XV стагоддзях адбываецца масавая міграцыя яўрэяў з нямецкіх гарадоў у Польшчу і Вялікае Княства Літоўскае. Перасяляюцца цэлыя абшчыны, якія перавозяць свае капіталы, векавыя звычкі да гандлёвай дзейнасці, кагальны строй, нямецка-яўрэйскую гаворку (ідыш), рэлігійныя традыцыі і сістэму талмудычнага выхавання. Да канца XVI стагоддзя ў Польшчы і Вялікім Княстве Літоўскім жыве больш за 20 тысяч яўрэяў.
Беларусь — гэта месца нараджэння знакамітых палітычных дзеячаў, такіх як, Хаіма Вейцмана, першага Прэзідэнта дзяржавы Ізраіль, Іянахема Бегіна і Шымона Перэса, прэм’ер-міністраў Ізраіля і лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі, Навума Гольдмана, прэзідэнта Сусветнага кангрэса яўрэяў. Беларусь — гэта месца нараджэння вядомага мастака Марка Шагала, заснавальніка сучасных радыёкамунікацый Давіда Сарнова і многіх іншых.
З’яўленне яўрэяў на тэрыторыі Беларусі і Баранавічаў
Першыя яўрэі з’явіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў XIV ст. у эпоху існавання Вялікага княства Літоўскага, калі яўрэі беглі з тэрыторыі Заходняй Еўропы, дзе супраць іх у XIV стагоддзі пачаліся рэпрэсіі. Цяжкім было становішча яўрэяў у Багеміі, а яшчэ больш у Германіі, якую захліснулі страшнейшыя эпідэміі чумы, у распаўсюджванні якіх былі абвінавачаны яўрэі. Яўрэі вымушаны былі пакідаць наседжаныя месцы і адпраўляцца на Усход. Многія асядалі на тэрыторыі Польскага каралеўства, іншыя перасяляліся ў Вялікае Княства Літоўскае.
Першым гістарычным дакументам, які сведчыць аб пражыванні яўрэяў на тэрыторыі сучаснай Беларусі з’яўляецца прывілей Вялікага князя Літоўскага Вітаўта, датаваны 24 чэрвеня 1388 года, выдадзены яўрэям Брэста з мэтай заахвочвання іх далейшага перасялення.
Прывілей Вітаўта ўстанаўліваў прынцыпы пражывання яўрэяў у Вялікім Княстве Літоўскім. За забойства яўрэя належыла такое ж пакаранне, як і за забойства шляхціца. Яўрэям дазвалялася свабоднае выкананне абрадаў, а таксама дазвалялася займацца маёмаснымі і залогавымі аперацыямі.
18 чэрвеня 1389 года датуецца іншы прывілей Вітаўта яўрэям горада Гродна. Прывілей ўсталёўваў межы паселішчаў яўрэйскай абшчыны, вызваляў ад падаткаў сінагогу і могілкі, а таксама рэгуляваў гандлёвыя адносіны ў горадзе.
Такім чынам, у 1388-1389 гадах з’явіліся дакументы, якія вызначылі ўмовы жыцця яўрэяў у ВКЛ. Сваімі прывілеямі Вітаўт імкнуўся не толькі забяспечыць спакойнае існаванне ўжо пражываўшых на тэрыторыі дзяржавы яўрэяў, але і прыцягнуць новых яўрэйскіх падданых, здольных папоўніць вельмі і вельмі слабаразвіты гандлёвы клас, накіраваць свае капіталы на карысць Вялікага Княства.
Вітаўт - вялікі і мудры князь, кіраваўся не рэлігійным фанатызмам і нецярпімасцю, яго куды больш турбаваў росквіт яго дзяржавы. Як адзначае Э. г. Іофе: "Такім чынам, па законах, выдадзеных Вітаўтам, яўрэі складалі ў Вялікім Княстве Літоўскім клас свабодных жыхароў, якія знаходзіліся пад непасрэдным заступніцтвам вялікага князя і мясцовых вышэйшых уладаў".
Стагоддзямі беларусы і яўрэі жылі разам і мірна на тэрыторыі Беларусі. Сёння ў Беларусі жыве каля 30 тысяч яўрэяў.
У сілу палітычных і рэлігійных прычын у пачатку 20-га стагоддзя практычна ўся тэрыторыя Беларусі знаходзілася ў межах так званай рысы аселасці, дзе і пражывалі яўрэі паводле прафесійнай спецыялізацыі ў буйных і сярэдніх гарадах, пасёлках гарадскога тыпу (мястэчках).
У мястэчках яўрэйскае насельніцтва Беларусі ў XIX—XX стагоддзях колькасна дамінавала (да 70-80%) над прадстаўнікамі іншых этнічных груп і канфесій.
У 1887 г. яўрэі сталі сяліцца каля чыгункі ў Баранавічах і было іх усяго 24 чалавекі. Засяленне яўрэяў у Баранавічах ішло павольна, паколькі яны не прайшлі рэгістрацыю (дазвол жыць у гэтых месцах). Як толькі ў 1903 г. быў атрыманы дазвол, яўрэйская абшчына стала хутка разрастацца. У 1921 г. тут ужо пражывала каля 7000 яўрэяў — прыкладна 60% ад усяго насельніцтва, якія актыўна развівалі рамёствы і гандаль.
Эканамічная і культурная дзейнасць яўрэяў у нашым горадзе
Аб паспяховым эканамічным развіцці Баранавічаў сведчаць дакументы таго часу. У адным з іх гаворыцца: «Перамяшчэнне войскаў, дзейнасць Интэндантства ўнутры Баранавічаў і працы вакол іх паслужылі прычынай павялічэння попыту на працоўныя рукі, на ўсякія прадукты і прадметы жыццёвай неабходнасці і далі штуршок небываламу прытоку насельніцтва, будаўніцтву і росту гандлёвай дзейнасці».
Паколькі першыя перасяленцы сяліліся ўздоўж чыгункі, то і рамёствы развіваліся такія, каб можна было выкарыстаць яе, а менавіта лесапільні, прадпрыемствы па перапрацоўцы лесу і сельскагаспадарчай прадукцыі.
Па меры засялення горада яўрэі развівалі і іншыя рамёствы. Практычна ва ўсіх галінах прамысловасці былі яўрэйскія ўладанні. У гэты час у Баранавічах налічвалася 128 гандлёвых прадпрыемстваў.
З прамысловых прадпрыемстваў, якія развіваюць сваю дзейнасць не толькі ў самім мястэчку і ў найбліжэйшых раёнах, але і абслугоўваюць больш аддаленыя рынкі збыту, варта адзначыць:
- 3 цагляных завода;
- мукамольныя млыны Вайнберга, Левіна і Шиншиловича;
- фабрыкі штучных жорнаў «Мукамол» Рагузінскага, Гольдберга, Брука і Сталавіцкага;
- маслабойны завод Шыншыловіча, які выпрацоўвае 40 вагонаў прадукцыі штогод;
- чыгуналіцейны завод Жухавіцкага;
- фабрыку драцяных вырабаў. С. Шылайнера;
- завод колавай мазі;
- два лесапільных завода;
- друкарню Ф. Рубінштэйна.
Друкарня Рубінштэйна праіснавала да 1930-х гадоў. Тут быў надрукаваны першы нумар Баранавіцкага «Лістка аб’яваў».
Была яўрэйская бальніца (будынак захаваўся па вуліцы Гагарына, 6); дом састарэлых (будынак захаваўся па вуліцы Маякоўскага, 12); магазін і склад гатовага адзення, у будынку якога ў час 1-й Сусветнай вайны знаходзіўся штаб царскай арміі, падчас 2-й Сусветнай — магістрат. У цяперашні час там знаходзіцца краязнаўчы музей.
Пасля 1-й Сусветнай вайны Баранавічы сталі рэзідэнцыяй «Хасідскіх рабінаў» Койданаўскай і Слонімскай дынастый.
У Баранавічах было Яўрэйскае літаратурна-артыстычнае таварыства. У той час (1906—1908 гг.) барановічане маглі пабываць на канцэртах гастралюючых знакамітасцяў або мясцовых музыкаў, павесяліцца на сямейна-танцавальным вечары або маскарадзе.
Так у 1908 г. у тэатры выступаў знакаміты яўрэйскі пісьменнік Шалом-Алейхем.
Прыезд прагрэсіўнага пісьменніка адбыўся па ініцыятыве Баранавіцкага яўрэйскага літаратурна-артыстычнага таварыства.
Летам 1908 года ён здзяйсняе вялікае турнэ па гарадах і мястэчках Расіі, дзе пражывалі яўрэі. Усюды яго чакае радасная сустрэча. Але падчас гэтай трыумфальнай паездкі ён раптам захворвае, у яго выяўляецца востры туберкулёзны працэс у лёгкіх. Хвароба застала яго ў маленькім гарадку -- у Баранавічах, Мінскай губерні: каля двух месяцаў Шалом Алейхем быў прыкаваны да ложка. І на працягу ўсяго гэтага часу погляды многіх і многіх соцень тысяч яго чытачоў былі звернутыя да маленькага мястэчка, дзе любімы народны пісьменнік змагаўся з хваробай. Тут Шалом Алейхем папоўніў цыкл чыгуначных апавяданняў новым апавяданнем «Баранавічы Цэнтральныя».
Дзейнічалі ў Баранавічах і электратэатры (кінематограф). Рашэнне на адкрыццё тэатраў было дадзена ў 1909 г. Каралькевічу Станіславу Іванавічу; у 1910 г — Юдэлю Зільбербергу і Берке Шыманскаму; у 1912 г. — Файку Гольдману і Янкелю Камянецкаму.
Распавядаючы пра электратэатры, нельга не ўспомніць аб канцэрце, прысвечаным стогоддзю Айчыннай вайны 1812 г. Гэты канцэрт стаў бенефісам капельмайстра чыгуначнай брыгады А. Бергіна, выпускніка Варшаўскай кансерваторыі. Ён адбыўся 27 кастрычніка 1912 г. Вядома, што сярод твораў, была Сімфонія П. І. Чайкоўскага «1812 год», што ў канцэрце прымалі ўдзел многія артысты, як і мясцовыя, так і запрошаныя.
У сувязі са згадваннем імя капельмайстра, можна дадаць, што А. Бергін стаяў ля вытокаў музычнай адукацыі ў Баранавічах, — у «Лістку» нярэдка сустракаліся яго аб’явы з прапановай урокаў па тэорыі музыкі.
У Баранавічах у даваенны час было 10 сінагог. Частка з іх была разбурана ў 1-ю Сусветную вайну. Пасля 2-й Сусветнай вайны ўцалела адна цагляная сцяна ад сінагогі па вул. Міцкевіча, 4. Пасля вайны яе перабудавалі ў жылы дом.
Вельмі вялікую ўвагу яўрэі надавалі навучанню дзяцей. У горадзе было 10 яўрэйскіх школ. Дзве з іх — сярэднія. У адной са школ выкладанне вялося на мове ідыш, у другой — на іўрыце. А навогул, у школах вывучалі тры мовы.
Было таксама дзве вялікіх ешывы (вышэйшыя школы). Адна з іх цалкам захавалася пасля вайны. Цяпер там знаходзіцца спартыўная школа алімпійскага рэзерву.
З 1928 г. па 1939 г. у Баранавічах, якія пасля Рыжскага міру ў 1921 годзе ўвайшлі ў склад Польшчы, выдавалася 6 штотыднёвых выданняў на мове ідыш.
Напярэдадні вайны
Напярэдадні Другой сусветнай вайны ў Баранавічах пражывала каля 30 тысяч чалавек. З іх яўрэяў — больш за 12 000 тыс.
Яўрэйскае грамадскае жыццё ў Баранавічах была тыповым для яўрэйскіх абшчын Польшчы і мяжуючых з ёй рэгіёнаў. Кожныя некалькі гадоў праходзілі выбары ў кіруючыя органы абшчыны і разнастайныя партыйныя кампаніі. Абшчына падтрымлівала розныя дабрачынныя і філантрапічныя арганізацыі. Так, існавала арганізацыя «Кашэрныя ежа», якая забяспечвала ежай салдат, якія знаходзіліся ў горадзе. У міжваенны перыяд у Баранавічах працавалі абшчына Linat Zedek па забеспячэнню начлегу бедных падарожнікаў, абшчына Bikkur Holim, якая займаецца наведваннем хворых, а таксама маленькі яўрэйскі шпіталь, які з часам пашырыўся.
Размеркавальны камітэт Джойнт заснаваў у Баранавічах фонд вольнай пазыкі і падтрымліваў некалькі мясцовых дабрачынных арганізацый. ХИАС (таварыства садзейнічання яўрэйскім імігрантам) спрабаваў арганізаваць эміграцыю ў пункты, якія знаходзяцца ва ўсіх краінах, акрамя Палестыны.
Абшчына была ўцягнута ў муніцыпальнае жыццё. У той час як мэр горада быў беларусам, прадстаўляючы асноўную этнічную групу насельніцтва, намеснікам мэра звычайна быў яўрэй.
У 1920-х гг. у Баранавічах дзейнічалі каля дзесяці яўрэйскіх банкаў або таварыстваў пазык, але большасць з іх пацярпелі крах падчас дэпрэсіі 1930-х гг. Засталіся толькі банк Агудат Ісраэль і грамадства свабодных пазык.
Яўрэі Баранавічаў займаліся ў асноўным рамеснай справай і камерцыяй. Большасць уладальнікаў фабрык былі яўрэямі. У 1930-х гг. адчуваўся прыток інжынераў, дактароў і прадстаўнікоў іншых прафесій.
Адукацыйная, культурная і інтэлектуальнае жыццё, разам з палітычнай дзейнасцю, было добра развіта ў Баранавічах. Дзяржава адкрывала польскамоўныя школы для яўрэяў, так званыя шабсоўкі (школы для яўрэяў, у якіх не праводзіліся заняткі па суботах). У іх расклад былі ўключаны некаторыя прадметы па іудаіке. Польскія ўлады таксама не перашкаджалі працы школ, у якіх мовай навучання быў ідыш або іўрыт.
Адносіны з польскімі ўладамі ў яўрэйскай абшчыны былі даволі складанымі. Самі яўрэі былі зацікаўлены ва ўсталяванні добрых адносін, але антысемітызм польскіх нацыяналістаў і іншых больш радыкальных груп правага крыла, распаўсюджанага ў Баранавічах, сур’ёзна перашкаджала дасягненню гэтага.
У 1939 годзе Заходняя Беларусь уз’ядналася з БССР. У большасці сваёй, яўрэі «сустрэлі Чырвоную Армію з распасцёртымі абдымкамі», таму што альтэрнатывай для іх былі немцы. Але вельмі хутка пачаліся рэпрэсіі, і сярод першых арыштаваных і сасланых апынуліся заходнія камуністы, падазраваныя ў трацкізме. Каля 1000 яўрэяў з Баранавічаў былі дэпартаваны ўладамі або вярнуліся ў захопленую немцамі Польшчу, каб уз’яднацца са сваімі сем’ямі.
Маладыя яўрэі з энтузіязмам прынялі савецкі рэжым, таму што зараз у іх была магчымасць атрымаць адукацыю і зарабляць сабе на жыццё, аб чым яны нават марыць не маглі пры польскай уладзе.
Пасля прыходу савецкай улады была зроблена спроба трансфармацыі яўрэйскай культуры ў савецкую. Большая частка яўрэяў Баранавічаў прыстасавалася у той ці іншай меры да новага рэжыму.
Халакост
Найбольш ярка і наглядна ў памяці Баранавічаў адлюстраваны гады Вялікай Айчыннай вайны — аднаго з самых страшных і жахлівых падзей не так далёкага мінулага. Найбольшая колькасць помнікаў, адкрытых у горадзе ў пасляваенныя гады, прысвечана падзеям тых трагічных і гераічных ваенных гадоў.
Паведамленне аб пачатку вайны прыйшло у горад 22 чэрвеня 1941 г. разам з бамбёжкамі радыёстанцыі, чыгуначнага вузла, вайсковых частак і прамысловых прадпрыемстваў. На шосты дзень вайны ў Баранавічы ўвайшлі акупанты. З гэтага часу пачаўся новы адлік у жыцці гараджан.
Ужо на наступны дзень пасля акупацыі, 28 чэрвеня, немцы пад страхам смерці забаранілі яўрэям хадзіць па тратуарах, карыстацца грамадскім транспартам, знаходзіцца на тэрыторыі паркаў і грамадскіх месцаў, наведваць школы, з’яўляцца без жоўтай латы (круглай нашыўкі) дыяметрам 10 сантыметраў, прышытай на вопратку спераду і на спіне. З гэтага моманту яўрэі былі пастаўленыя па-за законам — любы мог іх беспакарана рабаваць, мучыць і забіваць. У гэты ж дзень камендантам горада было выдадзена распараджэнне «Аб стварэнні гета ў Баранавічах», і немцы, рэалізуючы нацысцкую праграму знішчэння яўрэяў загадалі яўрэям перасяліцца ў раён горада пад неафіцыйнай назвай «Сахалін» (раён каля цяперашняга завода бытавой хіміі). З сабой дазвалялася ўзяць толькі самае неабходнае, і людзям давялося кінуць усю сваю маёмасць.
Былы вязень баранавіцкага гета, які страціў усю сям’ю, Давід Колпенницкий успамінае: «Пакідаючы дамы, яўрэі клапатліва зачынялі вокны, аканіцы, дзверы, спадзеючыся пасля вайны вярнуцца. Павольна, з апушчанымі галовамі і мокрымі грывамі, цягнулі коні ў гета вазы, нагружаныя харчаваннем, вязанкамі дроў і пасцельнымі прыналежнасцямі. За вазамі ішлі пазбаўленыя чалавечых правоў людзі з прышытымі да верхняй вопратцы шасьціканцовымі зоркамі жоўтага колеру».
Рашэнне ліквідаваць усе яўрэйскае насельніцтва Баранавічаў было прынята нацыстамі ужо ў верасні 1941 года, але знішчэнне было часова адкладзена, паколькі нацысты мелі патрэбу ў рабочай сіле.
У снежні 1941 года немцы прыгналі ў Баранавічы і яўрэяў з бліжэйшых вёсак. Гета займала 10-11 кварталаў і абмяжоўвалася вуліцамі Віленскай (цяпер Гагарына), Нарутовіча (цяпер Камсамольская), Царкоўнай (цяпер Лісіна), Панятоўскага (цяпер Багдановіча). Вароты былі пабудаваны на скрыжаванні цяперашніх вуліц Грыцаўца і Міцкевіча.
У першыя дні існавання гета немцы прымусілі яўрэяў арганізаваць «яўрэйскі савет» (юденрат) у складзе 26 чалавек для забеспячэння выканання загадаў акупантаў. Будынак юденрата знаходзіўся на вуліцы Садовай. Старшынёй юденрата прызначылі баранавіцкага адваката Оўсія Гіршавіча Ізіксона.
Да снежня 1941 года тэрыторыя гета была абнесена высокім, у тры рады плотам з калючага дроту і строга ахоўвалася нямецкімі і паліцэйскімі аўтаматчыкамі. У гета было два ўваходы, галоўны — на вуліцы Вілейскай, насупраць будынка, дзе размяшчаўся гебитскомиссариат.
Акупацыйныя ўлады пад страхам смерці забаранілі язрэям выходзіць з гета без спецыяльнага дазволу, мяняць месца пражывання і кватэру ўнутры гета. Уваход і выхад дазваляліся толькі праз вароты і толькі ў калоне, на чале якой ішоў немец або паліцэйскі. Выхад на працу ажыццяўляўся з 6.30 да 7.30, вяртанне — з 17.00 да 17.30.
У гета знаходзілася больш за 15 000 яўрэяў — у большасці старыя, жанчыны і дзеці. Шчыльнасць насельніцтва была неверагодна высокай, і яўрэі жылі ў невыноснай цеснаце — усяго толькі ў шасцідзесяці будынках. Кожнаму чалавеку вылучаўся толькі 1 квадратны метр, у кожнай пакоі размяшчалася да 25 чалавек. Напрыклад, у маленькі драўляны дамок на рагу вуліц Прытыцкага і Міцкевіча ўціснулі 82 чалавекі на тры невялікія пакоі з нарамі ў 4 паверхі.
У гета, акрамя жыхароў Баранавічаў, таксама сагналі яўрэяў з Гарадзішча, Новай Мышы, Наваельні, Навагрудка і яўрэйскіх бежанцаў з Польшчы і Чэхаславакіі.
Вязняў выкарыстоўвалі на самых цяжкіх і брудных прымусовых работах, ад чаго многія вязні памерлі ад непасільных нагрузак ва ўмовах пастаяннага голаду і адсутнасці медыцынскай дапамогі.
У пачатку 1942 г. пачалося масавае вынішчэньне жыхароў горада — грамадзян яўрэйскай нацыянальнасці. Больш за 6 мільёнаў яўрэяў згарэла ў агні Другой сусветнай вайны. Сярод іх было 12 тысяч баранавічан.
На вуліцы Пралетарскай, метрах у двухстах ад пераезду, па абодва бакі чыгуначных шляхоў, што вядуць на Мінск, захаваліся так званыя «быкі» - чыгуначныя апоры, рэшткі маста з назвай «Зялёны».
Ранняй раніцай 4 сакавіка 1942 г. у гета прыбыў начальнік СД і іншыя прадстаўнікі акупацыйных уладаў. Яны адабралі 3400 чалавек, якіх вывезлі ў раён Зялёнага моста і расстралялі. У 2009 г. да 65-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў на месцы расстрэлу яўрэяў-вязняў гета ў Зялёнага моста была ўстаноўлена памятная дошка.
З сакавіка 1942 года расстрэлы яўрэяў праводзіліся штодня. Вязняў гета вывозілі на расстрэл за горад у раён вёскі Грабавец і Глінішча. Створаная ў 1944 г. Дзяржаўная камісія па расследаванні злачынстваў фашыстаў на акупаванай тэрыторыі, расследуючы месцы пахаванняў ахвяр фашысцкага тэрору, ўстанавіла, што людзей не толькі забівалі стрэламі ў галаву, але і забівалі вокісам вугляроду ў спецыяльна абсталяваных машынах-душагубках.
Да канца снежня 1942 г. усе вязні гета былі знішчаны гітлераўцамі, пасля чаго на ўездзе ў горад з боку Брэста быў зроблены надпіс, які абвяшчаў, што Баранавічы вольныя ад яўрэяў.
Доўгія гады астанкі вязняў гета заставаліся ў месцах знішчэння. Аднак горад рос, ямы-магілы, якія пасля запаўнення забітымі спецыяльна параўноўваліся з зямлёй, зарасталі травой. У асобных раёнах на месцах пахаванняў пачалося будаўніцтва. Устала пытанне аб перезахараненні астанкаў вязняў Баранавіцкага гета. У 1992 г. з такой просьбай да ўладаў горада звярнуліся сваякі забітых, якія жывуць у розных дзяржавах свету. У 1994 г. на рагу вуліц Куйбышава і Чарнышэўскага на месцы закрытых яшчэ ў даваенныя гады старых яўрэйскіх могілак, дзе былі перапахаваны астанкі вязняў гета, быў адкрыты мемарыяльны комплекс.
За металічным плотам усталяваны сціплы белы абеліск, на якім надпіс на рускім і іўрыце паведамляе, што тут, на старых яўрэйскіх могілках, спачывае прах нявінна забітых людзей. Гэты помнік з белага мармуру, прывезены з Ізраіля, выраблены па ўзоры помнікаў, воздвигаемых ў Ерусаліме.
«У брацкай магіле спачываюць астанкі 12 тыс. жыхароў горада, грамадзян яўрэйскай нацыянальнасці, вязняў гета». Гэты надпіс зроблены на магільнай пліце, на якой устаноўлены дзве жалезабетонныя калоны, аб’яднаныя аркай, як сімвалы непарыўнай сувязі мінулага і будучага. Жалезабетонныя трубы і вароты, якія закрываюць уваход да пахавання, якія сімвалізуюць калючы дрот гета, за якую былі кінуты людзі, і вароты, праз якія іх вялі на расстрэл. На пліце намаляваны шчыт Давіда — сімвал яўрэйскага народа.
У снежні 2002 г., на месцы, дзе праходзіла мяжа гета, на скрыжаванні вуліц Царука і Гагарына быў адкрыты памятны знак ахвярам фашызму. Надпіс на металічнай пліце на вялізным валуне нагадвае, што гэта месца прасякнута слязьмі тысяч людзей, якія чакаюць тут, за калючым дротам, сваёй страшнай долі. 12 апалых кляновых лісцяў з металу на валунах вакол захоўваюць памяць аб 12 тысячах яўрэяў, згарэлых у полымі вайны.
Летам 1942 г. у Баранавічах з’явілася велізарная магіла, у якой пахаваны грамадзяне яўрэйскай нацыянальнасці з Чэхаславакіі і Аўстрыі. 24 ліпеня 1942 г. на станцыю Баранавічы-Палескія прыбылі эшалоны з г. Церэзіна. У іх знаходзілася да 3000 мужчын і жанчын, старых і дзяцей. У асноўным гэта былі лекары, інжынеры, настаўнікі. Прапанаваўшы прыбыўшым пакінуць рэчы ў вагонах і паехаць да месца будучага пражывання, людзей сталі арганізавана перасаджваць у закрытыя машыны, якія накіроўваліся ў бок урочышча «Гай». Лясны масіў знаходзіўся ў некалькіх кіламетрах ад жылой забудовы. У лесе загадзя былі выкапаны ямы, куды скідвалі трупы забітых і расстраляных людзей.
24 чэрвеня 1972 г., у дзень 30-годдзя з часу трагедыі, ва ўрочышчы «Гай» быў адкрыты мемарыяльны комплекс.
Аўтарамі мемарыяла «Урочышча Гай» сталі скульптар М. Альтшуллер і архітэктары А. Марэніч, А. Макараў і Н. Мілавідаў.
Гісторыя Баранавіч перыяду Халакоста непарыўна звязана з гісторыяй канцэнтрацыйнага лагера Колдычево, заснаванага на землях маёнтка польскага двараніна Шалевіча. Лагер, які знаходзіцца ў 18 кіламетрах ад Баранавічаў, быў заснаваны Баранавіцкім СД у пачатку лета 1942 г. Сярод яго зняволеных былі палякі, беларусы, а таксама яўрэі з бліжэйшых маленькіх гарадоў і Баранавіцкага гета.
У Калдычэва было забіта каля 22000 чалавек, большасць з іх яўрэі, у тым ліку з Баранавічаў.
Падчас канчатковага знішчэння гета не менш за 450 яўрэяў здолелі ўцячы і схавацца ў лясах. Многіх з іх пасля злавілі і расстралялі. Да вызвалення дажылі 250 яўрэяў.
Многія яўрэі горада былі выратаваны дзякуючы дапамозе мясцовых жыхароў. У Баранавічах 7 чалавек былі ўдастоены ганаровага звання «Праведнік народаў свету» ад ізраільскага мемарыяльнага інстытута «Яд Вашэм» «у знак глыбокай удзячнасці за дапамогу, аказаную яўрэйскаму народу ў гады Другой сусветнай вайны»:
• Чашча Эдуард — за выратаванне мноства яўрэяў з Баранавіцкага гета;
• Казакевіч (Слізен) Ганна і Слізен Леапольд — за выратаванне Браткоускай Лізы і яе дачкі Рэні;
• Мандэль (Абрамава) Таццяна і Абрамава Галіна — за выратаванне Мандэля Саламона;
• Малінаўскія Раман і Соф’я — за выратаванне Парфштэйна (Тарфштэйна) Эрыка;
Тысячы яўрэяў ваявалі на франтах Вялікай Айчыннай нароўні з рускімі, беларусамі, грузінамі... Высокага звання Героя Савецкага Саюза ўдастоены 11 тысяч чалавек, сярод іх 108 яўрэяў.
Баранавіцкі яўрэйскі клуб «Шалом» выпусціў унікальны альбом «Я быў на той вайне», у якім распавядаецца пра яўрэяў — жыхароў Баранавіцкага краю, удзельніках барацьбы з фашызмам.
«Я хачу, каб вы ўзвялі помнік — каб ён дасягнуў неба, — пісала ў сваім дзённіку вязень гета Дуня Розен, — так яго ўбачаць усе народы — скульптуру не з мармуру або каменя, а з добрых спраў. Бо я шчыра веру, што такі помнік зможа гарантаваць вам і вашым дзецям лепшую будучыню, і тады больш не з’явіцца той злыдзень, які авалодае светам і ператворыць жыццё ў пекла».
Нашы добрыя справы — наша памяць. Пакуль мы памятаем — мы жывём.
Жыццё сёння
Гісторыя сучаснай яўрэйскай абшчыны ў Баранавічах пачалася ў 1992 г., калі ў Доме культуры сабралася ініцыятыўная група жадаючых займацца адраджэннем традыцый і культуры яўрэйскага народа, і 19 кастрычніка 1992 г. было абрана праўленне з 10 чалавек на чале са старшынёй Любоўю Яўсееўнай Львовай. Першым мерапрыемствам стала арганізацыя святкавання яўрэйскага 5753 новага года. Кватэра Львовай Л. Я. стала апорай яўрэйскай жыцця горада. Самі здабывалі літаратуру па гісторыі яўрэйскага народа, яго традыцыям, вывучалі самастойна іўрыт, чым маглі, дапамагалі адзін аднаму.
У 2007 г. старшынёй абшчыны «Шалом» была абрана Гальдштэйн Раіса Давідаўна.
За час існавання клуба яго кіраўнікі ставілі перад сабой галоўную задачу адраджэння гісторыі, культуры і традыцый яўрэйскага народа, а таксама аказання неабходнай матэрыяльнай і сацыяльнай падтрымкі малазабяспечаным, сацыяльна неабароненым грамадзянам яўрэйскай нацыянальнасці.
У клубе адзначаюцца традыцыйныя яўрэйскія святы. На святах збіраецца ад 100 да 120 чалавек. Распавядаецца гісторыя свята, спяваюцца песні на іўрыце, ідыш, беларускай і рускай мовах, сіламі мастацкай самадзейнасці даюцца канцэрты або выконваюцца невялікія сцэнкі, прысвечаныя тым падзеям, да якіх прымеркавана свята. На свята Песах прыязджаюць валанцёры, студэнты іешыў з Ізраіля і Амерыкі, каб правесці ў клубе Велікодны Седзер.
Вельмі вялікая ўвага ў клубе надаецца дзецям. Праграма «Мазльтав» працуе з дзецьмі ад 3 да 7 гадоў. Дадзеная праграма ў выглядзе гульняў, казак, дае дзецям магчымасць спазнаць яўрэйскія традыцыі, гісторыю і культуру, пачатковыя веды іўрыту.
Дзейнічаюць праграмы і для моладзі, у якіх маладыя людзі працягваюць вывучаць гісторыю, традыцыі і культуру яўрэйскага народа, знаёмяцца з рознымі моладзевымі праграмамі Ізраіля.
